چالش‌های حکمرانی داده در شهرداری‌های ایران

در عصر دیجیتال، داده‌ها به یکی از مهم‌ترین منابع قدرت و تصمیم‌سازی در مدیریت شهری تبدیل شده‌اند. شهرداری‌ها به‌عنوان نهادهای محوری در اداره امور شهر، نیازمند حاکمیت مؤثر بر داده‌ها هستند تا بتوانند شفاف، کارآمد و پاسخ‌گو عمل کنند. سنسورها، اینترنت اشیاء، داده‌های مکانی و دوقلوهای دیجیتال تنها بخشی از فناوری‌هایی هستند که ظرفیت تحول در مدیریت شهری، ارائه خدمات عمومی، و بهبود کیفیت زندگی شهروندان را فراهم می‌سازند. در این میان، آنچه کارآمدی این فناوری‌ها را تضمین می‌کند، نه صرفاً حجم داده‌ها، بلکه حاکمیت مؤثر بر داده‌هاست؛ یعنی مجموعه‌ای از ساختارهای نهادی، فنی، حقوقی و سیاست‌گذاری که چرخه تولید، ذخیره‌سازی، تحلیل، اشتراک‌گذاری و بهره‌برداری از داده‌ها را مدیریت می‌کنند. گزارش اخیر سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) با عنوان «Smart City Data Governance: Challenges and the Way Forward» به بررسی نظام‌مند چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی حاکمیت داده در شهرهای هوشمند می‌پردازد. این گزارش نشان می‌دهد که کیفیت و بهره‌وری پروژه‌های شهر هوشمند به‌شدت وابسته به ساختار حاکمیت داده‌ای آنهاست و ضعف در این حوزه، پروژه‌ها را از مقیاس آزمایشی فراتر نمی‌برد. در این مقاله با تمرکز بر ساختار شهرداری‌های ایران، به بررسی چالش‌های ضعف در حکمرانی داده و پیامدهای آن بر گسترش فساد، کاهش شفافیت، و ناتوانی شورای شهر در ایفای نقش نظارتی می‌پردازد. تجارب شهرهایی مانند وین، سئول، آمستردام، نیویورک و توکیو نیز نشان می‌دهد که موفقیت در پیاده‌سازی شهر هوشمند نیازمند رویکردی با توجه به انسان(و نه ماشین) و مبتنی بر حکمرانی داده‌محور، مشارکت‌بخش و منعطف است. در بسیاری از موارد توجه به توسعه عمرانی بدون توجه به نیازهای انسان باعث می­شود شرایط سکونت شهری بدتر شود. شهرهای هوشمند زمانی تحقق می‌یابند که داده به‌عنوان زیرساخت اصلی تصمیم‌گیری، مدیریت و نظارت در خدمت منافع عمومی قرار گیرد. اما در بسیاری از شهرهای ایران، به‌رغم توسعه برخی سامانه‌های اطلاعاتی، نبود حکمرانی یکپارچه بر داده‌ها موجب شده است که این ظرفیت‌ها به تحقق اهداف منتهی نشوند. شهرداری‌ها از مهم‌ترین نهادهایی هستند که هم منابع مالی گسترده‌ای در اختیار دارند و هم نقش کلیدی در حوزه‌هایی چون ساخت‌وساز، خدمات عمومی و برنامه‌ریزی شهری ایفا می‌کنند. با این حال، عملکرد آن‌ها به‌دلیل ضعف در حکمرانی داده، با چالش‌هایی نظیر فساد ساختاریافته، ناکارآمدی، و نظارت‌ناپذیری مواجه شده است. حکمرانی داده شامل مجموعه‌ای از اصول، سیاست‌ها، فرآیندها و ابزارهایی است که تولید، ذخیره، پردازش، اشتراک‌گذاری و استفاده از داده‌ها را در سطح سازمانی و بین‌سازمانی سامان می‌دهد. در مدیریت شهری، حکمرانی داده می‌تواند چالش‌های شهرداری‌های ایران در حوزه حکمرانی داده را بررسی کند. شهرداری‌های کشور با چالش‌های متعددی در حوزه حکمرانی داده مواجه‌اند: نبود یکپارچگی میان سامانه‌های درون‌شهرداری، عدم دسترسی یا گزارش‌گیری شفاف برای شورای شهر، نبود سازوکار برخط برای رصد و مقایسه داده‌ها، ناشفاف‌بودن گردش داده‌ها در فرایندهای کلیدی و نبود سیاست داده‌باز و شفافیت اطلاعاتی. در کنار مشکلات داخلی شهرداری‌ها، چالش‌های کلان‌تری نیز وجود دارد که توسط گزارش سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) شناسایی شده‌اند. در نتیجه می­توان گفت شهرداری‌های ایران بدون ساختار حکمرانی داده کارآمد، در برابر فساد اداری، ناکارآمدی اجرایی، و از دست‌رفتن اعتماد عمومی آسیب‌پذیر خواهند بود. بدون دسترسی آزاد و قابل تحلیل به داده‌ها، شورای شهر قادر به ایفای نقش قانونی خود در دفاع از حقوق شهروندان نخواهد بود. تحول در حکمرانی داده، پیش‌شرط تحقق واقعی شهر هوشمند و شفاف در ایران است.