احمد شاملو: نگاهی به ابعاد سیاسی زندگی شاعر بزرگ معاصر ایران

تولد و سال‌های اولیه زندگی

احمد شاملو در آذرماه سال ۱۳۰۴ در خانه شماره ۱۳۴ خیابان صفی‌علیشاه تهران متولد شد. پدرش حیدر و مادرش کوکب نام داشتند. اصالت پدری او به قریه شاملو در ۲۰ کیلومتری تبریز و اصالت مادری‌اش به قفقاز بازمی‌گردد. شاملو دوران کودکی و تحصیل خود را به دلیل شغل پدرش که افسر ارتش رضا شاه بود، در شهرهای مختلفی چون رشت، سمیرم، اصفهان، آباده، شیراز، خاش، زاهدان، مشهد، بیرجند و گرگان گذراند.

فعالیت‌های سیاسی در جوانی و زندان

در اوایل دهه ۲۰، همزمان با بحبوحه جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به ایران، شاملو در گرگان و ترکمن‌صحرا در فعالیت‌های سیاسی علیه متفقین شرکت کرد. این فعالیت‌ها منجر به دستگیری او در تهران و انتقالش به بازداشتگاه سیاسی شهربانی و سپس زندان متفقین در رشت شد. پس از آزادی، او به ارومیه رفت و با به قدرت رسیدن پیشه‌وری و فرقه دموکرات آذربایجان، همراه پدرش دستگیر شد. آیدا، همسر شاملو، روایت می‌کند که آنها دو ساعت در مقابل جوخه آتش قرار گرفتند. پس از آزادی، شاملو برای همیشه ترک تحصیل کرد و در یک کتاب‌فروشی مشغول به کار شد.

در این دوران، شاملو به دلیل علاقه به آلمان، در هنرستان صنعتی ایران و آلمان ثبت‌نام کرد و حتی در سن نوزده سالگی، شیفته هیتلر و افکار شوونیسمی یا ملی‌گرایی افراطی بود.

تحول فکری و «قطعنامه»

چند سال بعد، شاملو از مسیر جوانی خود پشیمان شد و مجموعه شعر «قطعنامه» را منتشر کرد. این مجموعه شامل چهار شعر بلند با نام‌های «شکوفه‌های سرخ یک پیراهن»، «سرود مردی که خودش را کشته است»، «سرود بزرگ» و «قصیده برای انسان ماه بهمن» است که در سال‌های ۲۹ و ۳۰ سروده شده‌اند.

شمس لنگرودی در کتاب «تاریخ تحلیلی شعر نو» درباره منظومه قطعنامه می‌نویسد: «قطعنامه یک بیانیه انتقاد از خود است و استغفار و طلب آمرزش از گناهان اندیشگی گذشته؛ انتقاد از آن دوران نوجوانی که شاعر در دفاع از هیتلر در زندان متفقین به سر برده بود -در سن نوزده سالگی-؛ انتقاد از گذشته و تعهد به جامعه که زین پس در خدمت منافع او خواهد بود؛ بدین سبب است که شاعر، نخست نام مجموعه را شعر سفید غفران می‌گذارد.»

شاملو خود درباره این مجموعه می‌گفت: «این شعر و شعر دوم سرود مردی که خودش را کشته است؛ حاصل مستقیم پشیمانی و رنج روحی من بود از اشتباه کودکانه چاپ مشتی اشعار سست و قطعات رومانتیک و بی‌ارزش در کتابی با عنوان آهنگ‌های فراموش شده که تصور می‌کردم بار شرمساریش که در بسیاری از اشعار مجموعه بعدی –آهن‌ها و احساس و در قطعاتی از هوای تازه و به‌خصوص در آواز شبانه برای کوچه ها موضوع اصلی شعر قرار گرفته، پیش از آن که زاده بی‌ارزشی فرم قطعات آن کتاب باشد، زاده تغییرات فکری و مسلکی من بود. دیر اما ناگهان بیدار شده بودم. تعهد را تا مغز استخوان هایم حس می‌کردم.»

دو شعر دیگر این مجموعه نشان‌دهنده گرایش شاملو به اندیشه‌های چپ است؛ شعر «سرود بزرگ» به «شِن-چو»، رفیقی ناشناس در کره شمالی تقدیم شده و به ستایش انقلابی‌های کره‌شمالی می‌پردازد. شعر چهارم نیز به مناسبت مرگ مشکوک تقی ارانی در زندان است.

ارتباط با حزب توده و ساواک

در سال‌های اوج فعالیت حزب توده، شاملو با بسیاری از هنرمندان عضو این حزب ارتباط داشت و همکاری‌هایی نیز با آن انجام داد، اما هرگز به طور رسمی به عضویت حزب درنیامد.

بر اساس اسنادی که چند سال پیش منتشر شد، شاملو در بهمن سال ۳۸ در پاسخ به سوالات ساواک درباره ارتباطش با حزب توده گفته بود:

«نسبت به حزب توده حاضر به ابراز انزجار هستم، ولی به طور قطع این عمل لطمه به حیثیت اینجانب خواهد زد. چون اینجانب که همیشه با افراد این حزب به نام فردی که برای پیشبرد مقاصد سیاسی از جاری شدن خون وحشت داشته بحث کرده‌ام و گفته‌ام که هرگز حاضر نیستم عضویت هیچگونه حزبی را بپذیرم و هرگز حاضر نیستم در مسائل سیاسی که با کار هنری من منافات دارد ابراز عقیده و سلیقه‌ئی بکنم. اکنون نوشتن انزجارنامه‌‌ای نسبت به فلان حزب معلوم نیست دلیل بر چیست! با وجود این چنانچه لازم باشد و چنانچه این اقدام اتهامی را از اینجانب سلب کند، حاضرم.»

او در ادامه نظرات خود درباره حزب توده را اینگونه بیان می‌کند: «در باب حزب توده اعتقاد من اینست که این حزب مطلقا نمیتواند اساسی داشته باشد. زیرا آنچه افرادی را به روی آن متمرکز کرده بود، فقط عبارت بود از کمپلکس فقر و کمپلکس‌های جنسی این نکته بعدها به کَرات روشن شد. من از اینکه متهم به عضویت چنین حزبی هستم، احساس آدمی را دارم که تا گلو در لجنزاری فرورفته باشد. من از این بابت فوق‌العاده متأسفم و نمی‌دانم چرا نوشته‌های ضد توده‌ای اینجانب نتوانسته این اتهام را از من سلب کند.»

کودتای ۲۸ مرداد و پیامدهای آن

در سال ۳۱، شاملو به عنوان مشاور فرهنگی در سفارت مجارستان مشغول به کار شد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ و بسته شدن فضای سیاسی، مجموعه شعر «آهن‌ها» و «احساس» او توسط ژاندارمری سوزانده شد. در جریان حمله مأموران به خانه شاملو، بسیاری از آثار ترجمه و تألیف او از جمله «طلا در لجن»، «پسران مردی که قلبش از سنگ بود»، تعدادی داستان کوتاه و یادداشت‌های «کتاب کوچه» از بین رفتند. با دستگیری مرتضی کیوان، نسخه‌های یگانه‌ای از نوشته‌های شاملو نیز ضبط شد.

شاملو مجبور به فرار شد، اما چند روز بعد در چاپخانه روزنامه اطلاعات دستگیر و به زندان موقت شهربانی و سپس زندان قصر منتقل شد. در نهایت، مرتضی کیوان و ۹ افسر سازمان نظامی حزب توده اعدام شدند و شاملو در زمستان سال ۳۳ از زندان آزاد شد.

ازدواج‌ها و تأثیر آیدا

شاملو در سال ۳۶ با طوسی حائری ازدواج کرد، اما این ازدواج در سال ۴۰ به جدایی انجامید. در ۱۴ فروردین سال ۴۱، او با آیدا سرکیسیان ازدواج کرد که این آشنایی نقطه عطفی در زندگی او بود. تحت تأثیر آیدا، شاملو مجموعه‌های «آیدا: درخت و خنجر و خاطره»، «آیدا در آینه» و «لحظه‌ها» را سرود. او درباره تأثیر آیدا گفته بود: «هر چه می‌نویسم برای اوست و به خاطر او. من با آیدا آن انسانی را که هرگز در زندگی خود پیدا نکرده ‌بودم، پیدا کردم.»

واکنش به وقایع سیاسی و «ابراهیم در آتش»

اشعار شاملو همواره بازتاب‌دهنده تحولات اجتماعی و سیاسی کشور بود. واکنش او به واقعه سیاهکل در ۱۹ بهمن سال ۴۹، که طی آن چریک‌های فدایی به پاسگاه ژاندارمری حمله کردند، بسیار چشمگیر بود. این رویداد منجر به اعدام ۵ نفر از ۲۲ عضو گروه جنگل شد.

شمس لنگرودی درباره موضع‌گیری شاملو نسبت به این رویداد می‌نویسد: «شاملو در حالی‌که در هنگام سرایش شکفتن در مه، به نومیدی کامل، هم از خود و هم از زمانه‌اش، رسیده بود پس از شور و هیجانی که واقعه سیاهکل در بخش وسیعی از روشنفکران و دیگر مردم ایجاد کرد، دیگرباره به پا خاست و شورانگیزترین عمیق‌ترین و مؤثرترین شعرها را در ستایش از چریک‌ها نوشت.»

ماحصل این نگاه و واکنش، خلق مجموعه شعر «ابراهیم در آتش» بود که در سال ۵۲ منتشر شد و تأثیر آن بر مجموعه‌های بعدی شاملو از جمله «دشنه در دیس» و «ترانه‌های کوچک غربت» نیز مشاهده می‌شود.

سفرهای بین‌المللی و سخنرانی‌ها

در سال ۵۴، شاملو به دعوت دانشگاه رم در کنگره جهانی نظامی گنجوی شرکت کرد. در سال ۵۵ نیز انجمن قلم آمریکا و دانشگاه پرینستون از او برای شرکت در گردهمایی ادبیات امروز خاورمیانه دعوت کردند. او در این سفرها به سخنرانی و شعرخوانی در دانشگاه‌های نیویورک، پرینستون، هاروارد، ام‌آی‌تی و برکلی پرداخت و با شاعران و نویسندگان برجسته‌ای دیدار کرد.

موضع‌گیری پس از انقلاب و سال‌های پایانی

موضع شاملو در قبال وقوع انقلاب و سقوط نظام پهلوی مثبت بود، اما چندی بعد از انقلاب، او در زمره منتقدان قرار گرفت و بسیاری از اشعارش در دوران پس از انقلاب نیز حاوی مفاهیم انتقادی است. در سال ۶۰، او نامه‌ای به مسعود رجوی نوشت و در آن خواستار تجدید عهد با درگذشتگان پیش از انقلاب شد. این نامه با استقبال مجاهدین مواجه شد، اما شاملو هرگز ارتباط تشکیلاتی با این سازمان نداشت و از عملکرد آنها دفاع نکرد.

در سال ۶۷، شاملو به آلمان غربی سفر کرد و در دومین کنگره بین‌المللی ادبیات با عنوان «جهان سوم» سخنرانی کرد. سخنرانی او با عنوان «من درد مشترکم، مرا فریاد کن!» به تأثیر فقر، ناآگاهی و خرافه در عدم دستیابی به فرهنگ یکپارچه جهانی اختصاص داشت. در سال ۶۹ نیز برای شرکت در جلساتی به دعوت مرکز پژوهش و تحلیل مسائل ایران سیرا به آمریکا سفر کرد و سخنرانی‌های او با عناوین «مفاهیم رند و رندی در غزل حافظ» و «حقیقت چقدر آسیب‌پذیر است» در قالب «نگرانی‌های من» منتشر شد و واکنش گسترده‌ای در مطبوعات فارسی‌زبان داشت.

شاملو در سال ۷۰ به ایران بازگشت و تا پایان عمر در شهرک دهکده در منطقه فردیس کرج ساکن بود. در سال‌های پایانی عمر، او با انزوا و بی‌مهری‌های زیادی مواجه شد. اجازه کار به او داده نمی‌شد و آثارش از جمله «کتاب کوچه» توقیف شده بود. بیماری دیابت نیز او را آزار می‌داد تا حدی که در سال ۷۶ پای راستش از زانو قطع شد. با این حال، او به ترجمه و ادامه نوشتن «کتاب کوچه» ادامه داد. سرانجام، پس از توقفی طولانی در انتشار کتاب‌های شعرش، دفتر شعر «ترانه‌های کوچک غربت»، «مدایح بی‌صله»، «در آستانه» و آخرین مجموعه شعرش، «حدیث بی‌قراری ماهان» در سال ۷۹ منتشر شد. احمد شاملو در ۹ شب ۲ مرداد سال ۷۹ در منزلش درگذشت.