شورای دفاع: کابینه جنگی جدید ایران و تفاوت آن با شورای عالی امنیت ملی

شورای عالی دفاع در ابتدای انقلاب: کارکردها و اختیارات

پیش از بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸، نهادی به نام «شورای عالی امنیت ملی» وجود نداشت و «شورای عالی دفاع» مسئولیت امور دفاعی را بر عهده داشت. این شورا که زیر نظر رهبری فعالیت می‌کرد، شامل رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر، وزیر دفاع، رئیس ستاد مشترک ارتش، فرمانده کل سپاه و دو مشاور منتخب رهبری بود.

وظایف اصلی این شورا طبق قانون اساسی سال ۱۳۵۸ شامل تعیین فرماندهان نیروهای سه‌گانه ارتش و پیشنهاد اعلام جنگ، صلح یا بسیج نیروها به رهبری بود. با این حال، در عمل، دامنه اختیارات این شورا فراتر از مسائل صرفاً دفاعی بود و شامل:

• مذاکرات و سیاست خارجی کشور
• نوع رابطه نیروهای ارتش و سپاه
• طراحی عملیات‌های نظامی
• بررسی پذیرش قطعنامه‌ها و مذاکرات

این گسترش مسئولیت‌ها پس از تجاوز رژیم بعثی و با فرمان امام خمینی (ره) صورت گرفت.

تحول شورای عالی دفاع به شورای عالی امنیت ملی در بازنگری ۱۳۶۸

با بازنگری قانون اساسی در سال ۱۳۶۸ و پس از یک سال آتش‌بس، «شورای عالی دفاع» جای خود را به «شورای عالی امنیت ملی» داد. فصل سیزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به ویژه اصل ۱۷۶، به وظایف و اختیارات این شورا اختصاص دارد. بر اساس این اصل، شورای عالی امنیت ملی به ریاست رئیس‌جمهور و با هدف تأمین منافع ملی، پاسداری از انقلاب اسلامی، تمامیت ارضی و حاکمیت ملی تشکیل می‌شود.

وظایف شورای عالی امنیت ملی:

• تعیین سیاست‌های دفاعی-امنیتی کشور در چارچوب سیاست‌های کلی رهبری
• هماهنگ‌سازی فعالیت‌های سیاسی، اطلاعاتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مرتبط با تدابیر دفاعی-امنیتی
• بهره‌گیری از امکانات مادی و معنوی کشور برای مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی

اعضای شورای عالی امنیت ملی:

اعضای این شورا شامل رؤسای قوای سه‌گانه، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح، مسئول امور برنامه و بودجه، دو نماینده منتخب رهبری، وزرای امور خارجه، کشور، اطلاعات و حسب مورد وزیر مربوطه، و عالی‌ترین مقام ارتش و سپاه هستند. مصوبات این شورا پس از تأیید مقام رهبری قابل اجراست.

تفاوت کارکردی دو شورا: جنگ و صلح

تغییر «شورای عالی دفاع» به «شورای عالی امنیت ملی» نشان‌دهنده تحول از دوران جنگ به دوران صلح است. شورای عالی دفاع متناسب با شرایط جنگی بود که نیاز به هماهنگی فوری و همه‌جانبه میان تمامی ارکان درگیر در جنگ، از جمله بخش‌های اقتصادی، سیاست خارجی، امنیت داخلی و فرماندهان نظامی را ایجاب می‌کرد.

در مقابل، شورای عالی امنیت ملی محصول دوران صلح است که در آن، تمرکز بر تدوین و تنظیم سیاست‌های کلان دفاعی، امنیتی و خارجی کشور است. در این شورا، تنها رئیس ستاد کل نیروهای مسلح عضو رسمی نظامی است و سایر اعضا شامل نمایندگان رهبری، رؤسای قوا، وزرای دولت و رئیس سازمان برنامه و بودجه هستند. این ساختار نشان می‌دهد که در دوران صلح، نیروهای مسلح عمدتاً زیر نظر ستاد کل نیروهای مسلح و دفتر فرماندهی کل قوا هدایت می‌شوند و نیاز به تصمیم‌گیری‌های فوری عملیاتی مانند دوران جنگ کمتر است.

شورای دفاع جدید: پاسخی به شرایط نوین

تشکیل شورای دفاع جدید، تدبیری نهادی برای پاسخگویی به شرایط جدید و احتمال وقوع دوباره جنگ و تجاوز رژیم صهیونیستی است. این شورا، که می‌توان آن را سلف شورای عالی دفاع نامید و ذیل شورای عالی امنیت ملی تشکیل می‌شود، به دلیل تحمیل جنگ اخیر از سوی رژیم صهیونیستی و نیاز به هماهنگی همه‌جانبه میان تمامی ارکان دفاعی کشور، از جمله دفاع مدنی و شهری تا دفاع نظامی، ضروری شده است.

بر اساس گزارش‌ها، تقریباً تمامی فرماندهان نیروهای مسلح از جمله فرمانده ارتش، فرمانده سپاه، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح و فرمانده قرارگاه مرکزی خاتم الانبیا (ص) در این شورا حضور دارند. این در حالی است که در شورای عالی امنیت ملی، تنها رئیس ستاد کل نیروهای مسلح حضور دارد و سایر فرماندهان در صورت لزوم به جلسات دعوت می‌شوند. بنابراین، شورای دفاع جدید را می‌توان نوعی «کابینه جنگ» نامید، زیرا تمامی اعضای شورای عالی امنیت ملی، از جمله وزرای کشور، خارجه، دفاع، اطلاعات و رئیس سازمان برنامه و بودجه نیز در جلسات آن حضور خواهند داشت.

اسماعیل کوثری، عضو کمیسیون امنیت ملی و فرمانده دوران دفاع مقدس، در یادداشتی با عنوان «حلقه گمشده مدیریت بحران در روزهای جنگ» بیان می‌کند: «شورای دفاع، نهادی زیرمجموعه شورای عالی امنیت ملی است که در شرایط اضطراری و جنگی تشکیل می‌شود تا تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات به صورت فوری و با سرعت اجرا شوند. این شورا با حضور مستقیم فرماندهان نظامی و نیروهای مسلح و پشتیبانی کامل دولت، می‌تواند اتحاد و هماهنگی لازم برای مقابله با حملات دشمن را فراهم کند.»

کوثری تأکید می‌کند که پاسخگویی سریع و توان مدیریتی این شورا برگرفته از تجربیات هشت سال دفاع مقدس است و نقش پیوندی و تسهیل‌کننده میان قوه اجرایی کشور و فرماندهان نظامی را ایفا می‌کند. این نهاد با ترکیب ویژه‌ای از کارشناسان نظامی و مدیران دولتی، آمادگی کشور را در برابر تهدیدات حفظ کرده و مانع غافلگیری مدیریت کشور در شرایط بحرانی می‌شود.